Prabu Siliwangi mangrupakeun hiji tokoh anu kamashur dina kasusastran Sunda, nujul ka tokoh sajarah anu gelarna Sri Baduga Maharaja (sakumaha dina prasasti Batutulis) atawa Jayadéwata (dina Carita Parahyangan), ti karaton Pakuan Pajajaran, puseur pamaréntahan karajaan Sunda.
Sumber sajarah pangbuhunna nu nyabit-nyabit kecap "Siliwangi" nyaéta naskah Sanghyang Siksa Kanda ng Karesian (1518 M) nu maksudnya nyebutkeun hiji lalakon pantun, éta ogé lalakonna mah teu dicaritakeun. Nu kadua nyaéta Carita Purwaka Caruban Nagari (1720) nu ditulis ku Pangéran Arya Cirebon, nu ngadadarkeun yén Prabu Siliwangi téh putra Prabu Anggalarang ti Galuh, nu kungsi matuh di karaton Surawisésa, Parahyangan Wétan. Prabu Siliwangi ngadeg naléndra di Pakuan Pajajaran nganggo jenengan Prabu Déwatawisésa, linggih di kadaton Pakuan nu ngaranna "Sri Bhima". Prabu Siliwangi jeneng ratu di Pakuan teu lila satutasna nikah ka Subanglarang di Singapura (1422), dina jaman Prabu Niskala Wastu Kancana mingpin kénéh karajaan Sunda ti Kawali (1371-1475).
Lian ti Subanglarang, Prabu Siliwangi ogé nikah ka Ambetkasih.
Numutkeun naskah ieu kénéh, nalika Prabu Siliwangi ngalih ka Pakuan
téh, agama Islam geus sumebar di masarakat.
Dina naskah Carita Ratu Pakuan (Kr. 410, ditulis kira ahir abad ka-17 atawa awal abad ka-18), Prabu Siliwangi téh nujul ka Ratu Pakuan, nu gaduh istri Ambetkasih jeung Subanglarang.
Katrangan ieu cocog jeung eusi naskah Cirebon nu kasebut tadi, sahingga
écés yén Ratu Pakuan téh Prabu Siliwangi alias Sri Baduga Maharaja.
Dina prasasti Batutulis disebutkeun yén Jayadéwata téh diistrénan dua kali: "Prabu Guru Déwataprana" (kira taun 1420-an ahir atawa awal 1430-an) jeung "Sri Baduga Maharaja Ratu Haji di Pakuan Pajajaran Sri Sang Ratu Déwata" (1482).
Anu munggaran, diistrénan kalawan jenengan "Prabu Guru Déwataprana" téh
sigana ku Prabu Susuktunggal raja Sunda, ramana, nu ngadegkeun kadaton
Sri Bhima Punta Narayana Madura Suradipati. Sedengkeun anu kadua,
nyaéta nalika ngaganti Ningrat Kancana (nu gelarna "Prabu Déwa Niskala"
di Galuh) sakaligus ngahijikeun (deui) kakawasaan Sunda-Galuh.
Catetan ti Portugis (Summa Oriental karya Tome Pires) nyebutkeun yén (1513) Karajaan Sunda téh diparéntah kalawan adil, jalmana jalujur. Kagiatan dagang Sunda jeung Malaka téh nepi ka Maladéwa. Produksi pedesna
(cenah kualitasna leuwih hadé batan produksi India) nepi ka 1000 bahar
(1 bahar = 3 karung) per taun, malah asemna mah bisa minuhan 1000
kapal, nu dimuat di palabuan Banten, Kalapa, Cimanuk, Tangerang, Pomdam
(?), jeung Cigedé. Komoditas lianna di antarana emas murni, kaén, daging (bagong, domba, embé, sapi), sayuran,
jeung bubuahan. Ogé ngeunaan kaayaan Pakuan, nu disebutkeun pangeusina
aya 50 rébu urang, sedengkeun angkatan nu siap perangna aya 100 rébu
urang, nu dirojong ku 4000 kuda ti Pariaman jeung 40 gajah.
Prabu Siliwangi mingpin karajaan Sunda di Pakuan Pajajaran salila 39 taun (1482-1521), dikurebkeun di Rancamaya (wewengkon nu kiwari mangrupa padumukan méwah Rancamaya, deukeut Ciawi, Bogor), sedengkeun pamaréntahan Sunda salajengna diteruskeun ku Surawisésa.
Islamisasi Dinasti Prabu Siliwangi Oleh AHMAD MANSUR SURYANEGARA
DINASTI
Sang Prabu Siliwangi pada abad ke-15, menjadikan Islam sebagai agamanya
secara aman dan damai. Diawali dengan sebab adanya pernikahan kedua
Sang Prabu Siliwangi dengan Subang Larang putri Ki Gedeng Tapa, Syah
Bandar Cirebon. Subang Larang adalah santri Syekh Kuro atau Syekh
Hasanuddin dengan pesantrennya di Karawang. Dinasti Sang Prabu
Siliwangi dari pernikahannya dengan Subang Larang, terlahirlah tiga
orang putra putri. Pertama, Pangeran Walangsungsang, kedua, Nyai Lara
Santang dan ketiga Raja Sangara. Ketiga-tiganya masuk Islam.
Pesantren Syekh Kuro
Syekh
Kuro yang dikenal pula dengan nama Syekh Hasanuddin, memegang peranan
penting dalam masuknya pengaruh ajaran Islam ke keluarga Sang Prabu
Siliwangi. Persahabatan Ki Gedeng Tapa dengan Syekh Kuro, menjadikan
putrinya, Subang Larang masantren di Pesantren Syekh Kuro. Adapun
kedudukan Ki Gedeng Tapa adalah sebagai Syahbandar di Cirebon.
Menggantikan Ki Gedeng Sindangkasih setelah wafat. Ki Gedeng Tapa
dikenal pula dengan nama Ki Gedeng Jumajan Jati.
Dalam Naskah
Carita Purwaka Caruban Nagari-CPCN karya Pangeran Arya Cirebon yang
ditulis (1720) atas dasar Negarakerta Bumi, menuturkan bahwa Ki Gedeng
Sinangkasih memiliki kewenangan yang besar. Tidak hanya sebagai
Syahbandar di Cirebon semata. Ternyata juga memiliki kewenangan
mengangkat menantunya, Raden Pamanah Rasa sebagai Maharaja Pakwan
Pajajaran dengan gelar Sang Prabu Siliwangi.
Adapun istri
pertama Sang Prabu Siliwangi adalah Nyi Ambet Kasih putri kandung Ki
Gedeng Sindangkasih. Istri kedua, Subang Larang putri Ki Gedeng Tapa.
Isteri ketiga, Nyai Aciputih Putri dari Ki Dampu Awang.
Dari
peristiwa pergantian kedudukan di atas ini, antara Ki Gedeng Tapa dan
Sang Prabu Siliwangi memiliki kesamaan pewarisan. Keduanya memperoleh
kekuasaan berasal dari Ki Gedeng Sindangkasih setelah wafat. Hubungan
antara keduanya dikuatkan dengan pertalian pernikahan. Sang Prabu
Siliwangi mempersunting putri Ki Gedeng Tapa yakni Subang Larang.
Dengan demikian Sang Prabu Siliwangi adalah menantu Ki Gedeng Tapa.
Pernikahan
di atas ini, mempunyai pengaruh yang besar terhadap kekuasaan politik
yang sedang diemban oleh Sang Prabu Siliwangi. Tidaklah mungkin
kelancaran kehidupan Kerajaan Hindu Pajajaran, tanpa kerja sama ekonomi
dengan Syahbandar Cirebon, Ki Gedeng Tapa. Begitu pula sebaliknya, Ki
Gedeng Tapa tidak mungkin aman kekuasaannya sebagai Syahbandar, bila
tanpa perlindungan politik dari Sang Prabu Siliwangi. Guna memperkuat
power of relation antar keduanya, maka diikat dengan tali pernikahan.
Pengaruh eksternal
Pengaruh
islamisasi terhadap Dinasti Sang Prabu Siliwangi tidak dapat dilepaskan
hubungan dengan pengaruh Islam di luar negeri. Di Timur Tengah,
Fatimiyah (1171) dan Abbasiyah (1258) memang sudah tiada digantikan
oleh kekuasaan Mamluk di Mesir dan Mongol di Baghdad. Namun pada
kelanjutan Dinasti Khu Bilai Khan, Mongol pun memeluk Islam. Kemudian
membangun kekaisaran Mongol Islam di India.
Perkembangan
kekuasaan politik Islam di Timur Tengah di bawah Turki semakin berjaya.
Konstantinopel dapat dikuasainya (1453). Di Cina Dinasti Ming
(1363-1644) memberikan kesempatan orang-orang Islam untuk duduk dalam
pemerintahan. Antara lain Laksamana Muslim Cheng Ho ditugaskan oleh
Kaisar Yung Lo memimpin misi muhibah ke-36 negara. Antara lain ke Timur
Tengah dan Nusantara (1405-1430). Membawa pasukan muslim 27.000 dengan
62 kapal. Demikian penuturan Lee Khoon Choy, dalam Indonesia Between
Myth and Reality. Di Cirebon Laksmana Cheng Ho membangun mercusuar. Di
Semarang mendirikan Kelenteng Sam Po Kong.
Misi muhibah
Laksamana Cheng Ho tidak melakukan perampokan atau penjajahan. Bahkan
memberikan bantuan membangun sesuatu yang diperlukan oleh wilayah yang
didatanginya. Seperti Cirebon dengan mercusuarnya. Oleh karena itu,
kedatangan Laksamana Cheng Ho disambut gembira oleh Ki Gedeng Tapa
sebagai Syahbandar Cirebon.
Perubahan tatanan dunia politik dan
ekonomi yang dipengaruhi oleh Islam seperti di atas, berdampak besar
dalam keluarga Sang Prabu Siliwangi. Terutama sekali pengaruhnya
terhadap Ki Gedeng Tapa sebagai Syahbandar di Cirebon.
Karena
sangat banyak kapal niaga muslim yang berlabuh di pelabuhan Cirebon,
kapal niaga dari India Islam, Timur Tengah Islam dan Cina Islam.
Pembangunan mercusuar di pelabuhan Cirebon memungkinkan tumbuhnya rasa
simpati Ki Gedeng Tapa sebagai Syahbandar Cirebon terhadap Islam. Dapat
dilihat dari putrinya Subang Larang, sebelum dinikahkan dengan Sang
Prabu Siliwangi, dipesantrenkan terlebih dahulu ke Syekh Kuro. Di bawah
kondisi keluarga dan pengaruh eksternal yang demikian ini, putra putri
Sang Prabu Siliwangi mencoba lebih mendalami Islam dengan berguru ke
Syekh Datuk Kahfi dan Naik Haji.
Gunung dan guru
Naskah
Carita Purwaka Caruban Nagari kelanjutannya menuturkan, setiap dalam
upaya pencarian guru pasti tempat tinggalnya ada di Gunung. Tampaknya
sudah menjadi rumus, para Guru Besar Agama atau Nabi selalu berada di
Gunung. Dapat kita baca Rasulullah saw juga menerima wahyu Al Quran dan
diangkat sebagai Rasul di Jabal Nur. Jauh sebelumnya, Nabi Adam as
dijumpakan kembali dengan Siti Hawa ra, di Jabal Rahmah.
Tempat
pendaratan Kapal Nuh as setelah banjir mereda di Jabal Hud.
Pengangkatan Musa as sebagai Nabi di Jabal Tursina. Demikian pula Wali
Sanga selalu terkait aktivitas dakwah atau ma kamnya dengan gunung.
Tidak berbeda dengan kisah islamisasi putra putri Prabu Siliwangi erat
hubungannya dengan guru-guru yang berada di gunung.
Subang
Larang tidak mungkin mengajari Islam putra putrinya sendiri di istana
Pakuan Pajajaran. Diizinkan putra pertamanya Pangeran Walangsungsang
untuk berguru ke Syekh Datuk Kahfi di Gunung Amparan Jati. Di sini
Pangeran Walangsungsang diberi nama Samadullah.
Walaupun
demikian Pangeran Walangsungsang harus pula berguru kedua guru
Sanghyang Naga di Gunung Ciangkap dan Nagagini di Gunung Cangak. Di
sini Pangeran Walangsungsang diberikan gelar Kamadullah. Di Gunung
Cangak ini pula berhasil mengalahkan Raja Bango. Pangeran
Walangsungsang diberi gelar baru lagi Raden Kuncung. Dari data yang
demikian, penambahan atau pergantian nama memiliki pengertian sebagai
ijazah lulus dan wisuda dari studi di suatu perguruan.
Dengan
cara yang sama Lara Santang harus pula mengaji ke Syekh Datuk Kahfi
Cirebon. Dalam Naskah Babad Cirebon dikisahkan Lara Santang sebelum
sampai ke Cirebon, berguru terlebih dahulu ke Nyai Ajar Sekati di
Gunung Tangkuban Perahu. Kemudian menyusul berguru ke Ajar Cilawung di
Gunung Cilawung. Di sini setelah lulus diberi nama Nyai Eling.
Naik haji
Atas
anjuran Syekh Datuk Kahfi agar Pangeran Walangsungsang dan Lara Santang
Naik Haji. Ternyata dalam masa Ibadah Haji di Makkah, Lara Santang
dipersunting oleh Maolana Sultan Mahmud disebut pula Syarif Abdullah
dari Mesir. Lara Santang setelah haji dikenal dengan nama Syarif
Mudaim. Dari pernikahannya dengan Syarif Abdullah, lahir putranya,
Syarif Hidayatullah pada 12 Mualid 1448 dikenal pula setelah wafat
dengan nama Sunan Gunung Jati. Dan putra kedua adalah Syarif Nurullah.
Walangsungsang
setelah haji, dikenal dengan nama Haji Abdullah Iman. Karena sebagai
Kuwu di Pakungwati, dikenal dengan nama Cakrabuana. Prestasi Cakrabuana
yang demikian menarik perhatian Sang Prabu Siliwangi, diberi gelar Sri
Mangana. Pengakuan Sang Prabu Siliwangi yang demikian ini, menjadikan
adik Walangsungsang atau Cakrabuana, yakni Raja Sangara masuk Islam dan
naik haji kemudian berubah nama menjadi Haji Mansur.
Untuk lebih
lengkapnya kisah islamisasi Dinasti Sang Prabu Siliwangi, dapat dibaca
pada Dr. H. Dadan Wildan M.Hum, Sunan Gunung Jati Antara Fiksi dan
Fakta.
Silsilah Prabu Siliwangi
Kembali ke masalah pokok
artikel saya di atas ini. Suatu artikel yang saya angkat dari karya Dr.
H. Dadan Wildan M.Hum. Bagi saya sejarah Prabu Siliwangi merupakan
belukar yang sukar saya pahami. Dari karya Dr. H. Dadan Wildan M.Hum
ada bagian sangat menarik, Carita Purwaka Caruban Nagari-CPCN karya
Pangeran Arya Cerbon 1720. Diangkat dari terjemahannya karya Pangeran
Sulendraningrat (1972), dan Drs. Atja (1986).
Prabu Siliwangi
seorang raja besar dari Pakuan Pajajaran. Putra dari Prabu Anggalarang
dari dinasti Galuh yang berkuasa di Surawisesa atau Kraton Galuh. Pada
masa mudanya dikenal dengan nama Raden Pamanah Rasa. Diasuh oleh Ki
Gedeng Sindangkasih, seorang juru pelabuhan Muara Jati.
Istri
pertama adalah Nyi Ambetkasih, putri dari Ki Gedengkasih. Istri kedua,
Nyai Subang Larang putri dari Ki Gedeng Tapa. Ketiga, Aciputih Putri
dari Ki Dampu Awang.
Selain itu, CPCN juga menuturkan silsilah
Prabu Siliwangi sebagai ke turunan ke-12 dari Maharaja Adimulia.
Selanjutnya bila diurut dari bawah ke atas, Prabu Siliwangi (12) adalah
putra dari (11) Prabu Anggalarang, (10) Prabu Mundingkati (9) Prabu
Banyakwangi (
Banyaklarang (7) Prabu Susuk tunggal (6) Prabu
Wastukencana (5) Prabu Linggawesi (4) Prabu Linggahiyang (3) Sri Ratu
Purbasari (2) Prabu Ciungwanara (1) Maharaja Adimulia. Sudah menjadi
tradisi penulisan silsilah, hanya menuliskan urutan nama. Tidak
dituturkan peristiwa apa yang dihadapi pada zaman pelaku sejarah yang
menyangdang nama-nama tersebut. Kadang-kadang juga disebut makamnya di
mana.
Pengenalan Islam
Adapun Dinasti Prabu Siliwangi
yang masuk Islam adalah dari garis ibu, Subang Larang. Dapat dipastikan
dari Subang Larang ajaran Islam mulai dikenal oleh putra-putrinya.
Walaupun Subang Larang sebagai putri Ki Gedeng Taparaja Singapora
bawahan dari Kerajaan Pajajaran. Namun Subang Larang adalah murid dari
Syekh Hasanuddin atau dikenal pula sebagai Syekh Kuro.
Adapun
putra pertama adalah Walangsungsang. Kedua, putri Nyai Larang Santang.
Ketiga, Raja Sangara. Tidak mungkin Subang Larang dengan bebas
membelajarkan ajaran Islam secara terbuka dalam lingkungan istana. Oleh
karena itu, Walangsungsang, mempelopori meninggalkan istana dan berguru
kepada Syekh Datuk Kahfi di Gunung Amparan Jati di Cirebon. Syekh Datuk
Kahfi dikenal pula dengan nama Syekh Nuruljati.
Dalam pengajian
dengan Syekh Nurjati, diwisuda dengan ditandai pergantian nama menjadi
Ki Somadullah. Kemudian membuka pedukuhan baru, Kebon Pesisir.
Kelanjutannya menikah dengan Nyai Kencana Larang putri Ki Gedeng Alang
Alang. Dari sini memperoleh gelar baru Ki Wirabumi.***
-Penulis adalah ahli sejarah. Sumber tulisan: http://www.pikiran-rakyat.com/cetak/1104/22/teropong/lainnya 2.htm
Rakeyan
Mundinglaya Rakeyan Mundingwangi Rakeyan Munding Sari / SILIWANGI I
SILIWANGI II Mundingkawati / Rd. Samadullah Surawisesa SILIWANGI III
Mundinglayadikusumah Sri Paduka Maharaja Prabu Guru Gantangan Sang Sri
Sri Paduka Maharaja Prabu Guru Tumenggung Cakrabuana Wangsa Jaya Dewata
/ Dewata Prana Sang Prabu Guru Ratu Gopa Prana Sang Prabu
Walangsungsang Ki Ageng Pamanah Rasa / Dewata / Dalem Martasinga Sunan
Pagulingan / Kebo Anabrang ? Syekh Rachmat Syarif Kebo Kenongo /
Hidayatullah Sunan Rd. Kumetir / Layang Kumetir Gunung Jati I Ki Ageng
Pamanahan / Kebo Mundaran ?
Maung Koneng. sok disebat Lodaya, maung anu panggedena sadunya ayana di tanah Sunda. Hanjakal kiwari kantun ngaranna.
Hariwang nyawang Parahiyangan mangsa nu datang, dumareuda medar waruga Sunda nu tereh sirna, ngan ukur ceuk paribasa.
Risi ningali pangeusi nagri nu geus leungit pangaji jeung jati diri nu
sayakti. Dimana ayana adat Sunda? Kamana miangna budaya Sunda?
Dimana jeung kamana urang Sunda anu Nyunda di tatar Pasundan?
Sunda ngagagas rasa, rasa dulur saruntuy baraya sarunday, ngahijikeun rasa nu mibanda adat, budaya jeung basa Sunda,
anyam simpay masing pageuh, pikeun meungkeut ngarah raket, nu jauh dirangkul, nu anggang diteang,
ngawengku dulur sangkan akur ngabeungkeut deungeun sangkan tengtrem. Teu cuet kanu beureum teu ponteng kanu koneng,
sarta teu ngabogaan rasa punjul ti batur, loba ngatur henteu akur, kanu ripuh henteu wawuh pedah ngaku runtuy Ratu,
ka papada ngabeda-beda pedah rasa terah Raja, kacacah mah teu diarah kalah nitah jeung marentah, kalayan reujeung amarah,
mun teu digugu tangtu bendu, mun dipungpang kalah narajang.
Rempug jukung sauyunan ngarasa ti Pasundan, ngamumule babarengan ulah rek sawenang-wenang.
Paguron tong sieun kawon pamor lingkung seni ulah sieun kalindih pangarti, padepokan, paguyuban,
yayasan jeung pakumpulan naon bae nu ngarasa mibanda Sunda ngahempak
babarengan kalayan sabeungkeutan silih asah silih asuh.
Ngalatih
teu menta pamrih, ngabalajar teu menta dibayar. Ngatik ngadidik kanu
leutik, ngawarah ka para cacah. Teu talangke kana gawe malahan beuki
rancage,
ngahiji ngabdi ka nagri, sarerea bagerak ngarumat budaya
Sunda, sangkan Sunda dangiangan, nanjeurna komaraan, pamona anu
kasohor. Lain ukur catur tanpa bukur, estu nyata Sunda di pibanda ku
balarea.
Kacipta mangsa katukang lalakon anu kasorang
Dina lamunan kasawang rasa ciptaan ngalangkang
Kaulinan ti leuleutik dimimitian ku gatrik
Can cape terusna pecle
Geus bosen pecle terus ku baren
Atawa ngajakan gobag
Memeh lapar ulin gampar
Can ripuh ulin teh dampuh diselang ku babancakan
Bari reueuh dinu liuh sempal guyon tatarucingan
Hawar-hawar rampak sekar pupuh tembang na ditalar
Caang bulan narawangan lir ampir nandingan beurang
Langit teu aya panghalang estu plung plong mega lenglang
Matak betah keur ngabungbang
Disarengan ku tembang gogonjakan
Lisung halu diparangku
Dipirig ku ketuk tilu
Suka bungah sukan-sukan ngagondang jeung gogonjakan
Disambung kendang padungdung jeung tarompet nu neretet matak nyeredet kana hate
Kolot budak parenca silat
Jurus kelidna rarikat
Kokolot oge lalajo dibarengan ngadu bako
Ngobrol lain nu burahol
Cacahan na mawa atikan
Tukeur luang jeung pangalaman
Kiwari bati ngageuri. Harepan ukur lamunan teuteup kalangkung pinuh ku kahoncewangan.
Imut teu purun lir nyanding kacangcayaan. Carita Sunda nu mangsa katukang geus anggang biheung kadongkang
Karinding lawas teu nyanding
Pantun taya nu nuntun
Degung jeung calung kawas nu bingung
Kacapi ngarincik ceurik
Beluk kur bisa ngaheluk
Tarawangsa bati nalangsa
Tari srimpi ngan ukur panggih na ngimpi
Carita sunda ukur galecokna hate
Samar kajurug nangtung
Samar teuing rek balik deui
Siga tilar ku kamelang
Harepan hate asa pugag rek lumangsung
Tapi yakin dina diri karana widi ti Illahi, jati diri pasti ngabukti,
jati moal kasili ku junti, asal dirina ngahariji, nagri kudu di
pupusti, Sunda kudu dipibanda ku salarea.
Di Bandung Sunda teh nangtung
Di Cianjur Sunda teh ngahunyur
Di Tasik Sunda teh ngancik
Di Ciamis Sunda teh nungeulis
Majalengka Sundana moal langka
Sukabumi Sunda pasti
Di Bogor Sunda moal eleh pamor
Di Garut Sunda moal ngaluluwut
Karawang, Subang, Kuningan katut Sumedang Sunda terus patandang
Di Banten Sunda tetep nanjeur
Runtut raut sauyunan sareundeuk saigel, sabobot sapihanean, Amiiin!
Pangagung kudu jadi papayung pikeun rahayat nyalindung, pajabat kudu
bisa nyambat rahayat sangkan ngaronjat harkat martabat rahayatna tina
hirup nu malarat. Naha urang Sunda ngumara dinagarana sorangan? Cuang
cieung taya keur pakumaha, lieuk deungeun malik lain, lonkewang keur
neangan pamuntangan.
Wawakil diri dinagari, lain asli urang nagari, pajabat di nagara lain putra asal Sunda
Kamana satria-satria Sunda? Naha teu mampuh? Naha kasilih?
Pangagung anu didukung, lamun geus pada maranggung
Kalah siga nu adigung, dibarung tunggul di rarung
Teu panuju kanu ngadukung nafsuna kalah ngaberung
Tangtuna nu ngadukungna pundung
Inohong anu dirojong, mopohokeun garede bohong
Nu ngarojong ditarajong, tangtuna ge nu ngarojongna nonggong
Nu ngatur geuning ti batur, jiga arek ngaku dulur padahal resep susungkur
Nu marentah geuning semah, mimitina mah someah, padahal geuning sarakah
Ka pribumi nganggap runtah
Ratug jajantung, ngarasa kaduhung sagede gunung, peurih ati lir di
gerihan ku hinis, kasaha nya rek muntang? Kasaha neangan keur
panyaluuhan?
Gubernur pangkat nu luhur, salaku papayung agung, nu marentah rahayat sajawa barat, nyasatna sanagara Sunda.
Hatur rawuh pituturna, bagea parentahna, sasarengan aparatna katut
wakil rahayatna, pikeun ngaronjatkeun martabat rahayatna sangkan ulah
malarat, kalayan ngamumule nagarana di sarengan budayana tong hilap
adat jeung bahasana
Para bupati sing tigin kana jangji, ciri
pamingpin anu sayakti, karahayat ulah rek nganyenyeri, jangjina ulah
kur ngimpi, nagari kudu di pupusti sangkan pangeusina walagri. Walikota
nu boga pola, pikeun ngarumat budaya jeung bahasa katut senina sangkan
nagara ulah palastra, rahayat ngaronjat kahirupannana.
Ya
Allah Rabbul izzaati, welas asih anjeun pasti, mahlukna pasti dijaring
sareng di aping. Sumujud abdi ka Anjeun Nu Luhur Tur Maha Agung ibadah
sareng sumembah nyuprih barokah ijabah.
Panyawat Sunda nu
parah, panyakitna nu ngancik, warasna nu di seja, walagri nu dipamrih,
cageur bageur Sunda nu keur wales. Nanjeur deui nguniang jeung
dangiangan, amiin ya robbal ‘alamiin!
Macan Putih. Ceuk sakaol Prabu Siliwangi anu nuju anomna katelah Sang
Pamanahrasa, kagungan opat maung tutunggangan; anu bodas, anu koneng,
anu hideung, sareng anu hawuk.
Rebu panuhun laksa
kabingah tina pangrojong katut dukungan ti baraya sanagara Sunda nu
micinta Ki Sunda salawasna kalayan ngiring prihatin ku Ki Sunda wanci
kiwari, , pamugia kenging balesan ti Allah SWT.
CAG……………………..!!
Tasikmalaya, 19 April 2005
Ki Soekma Soenda
KALONG
Taluntik ku pikir,talaah ku rasa
Baca ku daria na raga jeung nyawa
Aji sing taliti tepi kana ati
Jati diri sing kapanggih
Sasakala naratas jalan
Nu rembet ku areuy, kahalang ku turiang
Tangkal nu maneuh, pinuh ku mangandeuh
Sirung teu kaur jangkung,balas ka rurug pangpung
Tunggul karimbunan kalakay,peuntas wahangan
Pepetetan kasered, teu kari nancebkeun akar
Hanjuang bahan rebutan,jadi dina tatangkalan
Manuk ngupuk nyusup na dapuran bitung, dadana beurat ku daluang
jangjangna bareuh ku careuh
Gajah reuneuh sidengdang na dahan pare, hese arek mependena
Singa nyembah ka peucang, ajag di hakan hayam.
Gunung ka tutup ku welit, eungap teu bisa engapan
Cai sagara ngocor ka pasir,sulit rek manggihan basisir
Di beulah kulon Nusa, aya petetan nu jadi ku Cireumis
Nu kaluar tina sela-sela panon nu nunggeulis
Jadi JATI pikeun cukang hamo mentas
Naratas sasakala jalan keur mamanis
Kalong nungguan waktu pikeun lumaku.
carita ciung wanara
carita ciung wanara teu jauh ti carita galuh ciamis….
Galuh mangrupakeun hiji karajaan Sunda di pulo Jawa, nu wilayahna antara walungan Citarum di beulah kulon sarta Cipamali di beulah wétan. Karajaan ieu mangrupakeun panerus Kendan, bawahan Tarumanagara.
Carita ngeunaan Galuh aya dina Carita Parahiyangan, naskah
Sunda nu dijieun kira abad ka-16. Dina éta naskah, carita ngeunaan
Galuh téh dimimitian ti mangsa Rahiyangta ri Medangjati nu ngarajaresi
salila lima welas taun. Salajengna, kakawasaan ieu diwariskeun ka
putrana di Galuh, Sang Wretikandayun.
Nalika Linggawarman, raja Tarumanagara nu ngawasa ti taun 666 M pupus (669), kakawasaan Tarumanagara ragrag ka Tarusbawa,
minantuna ti Sundapura, salah sahiji wilayah bawahan Tarumanagara. Ku
sabab Tarubawa mindahkeun kakawasaan Tarumanagara ka Sundapura, pihak
Galuh, dipingpin ku Wretikandayun (ngawasa ti taun 612), milih ngadeg salaku karajaan mandiri. Anapon pikeun babagi wilayah, Galuh jeung Sunda sapuk ngajadikeun walungan Citarum salaku watesna.
[édit] Karajaan kembar
Wretikandayun boga tilu putra lalaki: Rahiyang Sempakwaja (jadi resiguru di Galunggung), Rahiyang Kidul (jadi resi di Denuh), jeung Rahiyang Mandiminyak. Sanggeus ngawasa Galuh salila salapan puluh taun (612-702), Wretikandayun disilih ku Rahiyang Mandiminyak, putrana anu bungsu, sabab dua lanceukna jadi resiguru.
Ti
Nay Pwahaci Rababu, Sempakwaja gaduh dua putra: Demunawan jeung
Purbasora. Alatan kagoda ku kageulisan dahuanana, Mandiminyak nepi ka
kaséréd kana lampah nirca, nu ngalahirkeun Séna (atawa Sang Salah).
Sedengkeun ti istrina, Déwi Parwati, putra Ratu Sima jeung Raja
Kartikeyasingha, Mandiminyak gaduh putra istri nu ngaranna Sannaha.
Sannaha jeung Séna ieu lajeng nikah, sarta gaduh putra nu dingaranan
Rakryan Jambri (atawa katelah Sanjaya).
Kakawasaan Galuh nu
diwariskeun ka Mandiminyak (702-709), lajeng diteruskeun ku Séna.
Kusabab ngarasa boga hak mahkota ti Sempakwaja, Demunawan jeung
Purbasora ngarebut kakawasaan Galuh ti Séna (taun 716). Alatan kausir,
Séna jeung kulawargana lajeung ngungsi ka Marapi di beulah wétan,
lajeng nikah ka Déwi Citrakirana, putra Sang Resi Padmahariwangsa, raja
Indraprahasta.
[édit] Kabupaten Galuh Ciamis, Kajayaan Jaman Kangjeng Prebu.
Bupati
Galuh anu kagenepwelas ieu teh komarana mancur, jenengan nyambuangkeun
wawangi arum, lantaran Kangjeng Prebu kagungan elmu linuhung, Bupati
munggaran anu tiasa ngaos aksara laten. Marentah adil palamarta, wedi
asih ka rahayat. Opatpuluhtujuh taun lamina Raden Aduipati Aria
Kusumadiningrat ngaheuyeuk dayeuh Galuh Ciamis (1839-1886)
Pamarentah
kolonial harita keur meujeuhna ngagederkeun Tanam Paksa tea. Saenyana
ari di tatar Priangan mah ti taun 1677 oge geus dilaksanakeun anu
disebut Preangerstelsel atawa sistim Priangan anu tumali jeung komoditi
kopi teh. Tepi ka ayeuna langgeng dina lagu jeung hariring, tembang nu
cipruk cimata, cenah geuning "Dengkleung dengdek, buah kopi
raranggeuyan. Ingkeun saderek, ulah rek dihareureuyan", gambaran wanoja
anu sedih kapapanjangan lantaran ditinggalkeun ku panutan nu pancen
gawe tanam paksa. Tina Preangerstelsel, di lembur-lembur sejen
saterusna dimekarkeun jadi Culturstelsel. Tetela di Kabupaten Galuh mah
lain komoditi kopi wungkul anu dipaksa kudu diparelak ku rayat teh,
tapi oge nila. Proyek nila ieu pisan anu nimbulkeun insiden Van Pabst
nu ngabalukarkeun Bupati Imbanagara dirurud tina kalungguhanana teh.
Mimiti
Ngebon Kalapa. Tangtu bae Kangjeng Prebu bati sedih jeung prihatin
nyaksian rahayatna dipaksa kudu marelak kopi jeung nila, bari hasilna
dikunjalan ka nagara Walanda. Rahayat ukur kabagian kokioprot kesangna
wungkul, kabagian bubuh ripuhna, cul anak pamajikan jeung kulawarga,
sapopoena kudu ngagugulung kebon kopi jeung enteh. Tah, jaman tanam
paksa kopi ieu pisan lahirna kawih sedih Dengkleung Dengdek teh,
almarhum Kang Pepe Syafe’i R.A. nyarios ka MANGLE basa ngawangkong
salse di perkebunan Sineumbra pakidulan Bandung, jaman Administraturna
Max Salhuteru anu gede kamelang kana kahirupan seni budaya tradisional
Sunda. Pepe Syafe’I dipentes kudu maluruh sajarah lahirna kawih
dramatis dengkleung Dengdek ku Administraturna.
Kangjeng Prebu
ku anjeun nangis lebeting manah, teu tega nyaksian rahayat kasiksa ku
talajak pamarentah kolonial. Pikeun ngurangan bangbaluh rahayat,
sangkan sajeroning lakon gawe tanam paksa henteu tepi ka lieuk euweuh
ragap taya, enggal ngagederkeun pangwangunan, kayaning nyieun
solokan-solokan jeung bendungan, mun ayeuna mah solokan tersier jeung
sekunder katut dam-dam anu tohaga. Tepi ka ayeuna aya keneh solokan
Garawangi nu diwangun taun 1839, Cikatomas taun 1842, Tanjungmanggu nu
leuwih mashur disebut Nagawiru diwangun taun 1843 jeung solokan
Wangunreja 1862.
Saterusna Bupati anu beunghar ku elmu panemu
turta henteu tiasa kulem samemeh babakti ka rahayatna teh, muka lahan
pasawahan anyar jeung kebon kalapa di mana-mana. Malah pikeun
sosialisasi kalapa mah, unggal calon panganten lalaki mun seserahan
diwajibkeun mawa kitri (binih kalapa), anu saterusna kudu dipelak di
buruan imahna tempat panganten ngawalan rumah tangga.
Ti jaman
Kangjeng Prebu, perkebunan kalapa di Galuh Ciamis morontod jadi, kacida
suburna, produksi ngahunyud di saban lembur. Atuh teu kungsi lila oge
Ciamis sohor jadi gudang kalapa pangma’murna di Priangan wetan. Dugdeg
pabrik minyak kalapa diadegkeun ku para pangusaha, pangpangna Cina. Nu
pangsohorna Gwan Hien, ceuk urang Galuh mah Guanhin. Terus pabrik Haoe
Yen jeung pabrik di Pawarang anu sohor disebutna Olpado (Olvado). Tah,
Olpado mah musnah karagragan bom waktu Galuh dibombadir ku Walanda.
Guanhin oge kantun ngaran, sumawonna nu sejenna. Ka dieunakeun minyak
kalapa kadeseh ku minyak kalapa sawit jeung minyak goreng sejenna .
Sakola
Sunda. Ti taun 1853 Kangjeng Prebu linggihna di karaton Selagangga anu
dijieun tina kai Jati anu kuat. Lega lahan tempat karaton ngadeg legana
sahektar, aya empang anu laukna tingghudibeg, di antarana aya
babalongan aer mancur, turut sisina dipelakan kekembangan anu arendah.
Di bagian sejen karaton, aya kaputren, tempat para putri Bupati. Di
kompleks karaton oge aya masigit. Taun 1872 di kompleks karaton ieu
diwangun jambansari jeung pamakaman kulawarga Bupati. Kiduleun
pamakaman aya situ anu saterusna dikaramatkeun pisan, baheula mah taya
anu wani nyapirakeun, urang Galuh percaya cai situ ngandung hasiat
saperti anu dikotretkeun ku Kangjeng Prebu dina guguritanana, Jamban
tinakdir Yang Agung, caina tanba panyakit, amal jariah kaula, bupati
Galuh Ciamis, Aria Kusumahdiningrat, medali mas pajeng kuning."
Nurutkeun
para menak Galuh jaman ayeuna mah, pangpangna rundayan Kangjeng Prebu,
jaman baheula mah ieu guguritan nu disusun dina pupuh Kinanti teh sok
dihariringkeun ku barudak sakola rayat. Sajaba ti wangunan keur
kapentingan kulawrga Bupati, Kangjeng Prebu oge ngageder ngawangun
gedong-gedong pamarentahan jeung sarana sejenna. Antara taun 1859 tepi
ka 1877 mah pangwangunan tatar Galuh taya ngasona. Mimiti diwangun
gedong kabupaten anu agreng, perenahna di gedong DPRD ayeuna, malik
ngaler. Terus gedong keur Asisten Residen, anu ayeuna jadi gedong
nagara atawa gedong kabupaten, sakaligus tempat lingguhna Bupati
sakulawarga. Wawangunan sejenna, tangsi militer, panjara, masjid agung,
gedong keur kontrolir jeung kantor telepun.
Luar biasana
Kangjeng Prebu, taya sarupa oge sarana kapentingan masarakat anu
kaluli-luli atawa anu anjeunna lali. Pendidikan dinomer hijikeun ku
Bupati anu maher basa Perancis teh. Pikeun pendidikan para putrana
jeung kadang kulawarga Bupati, ngahaja mayar guru Walanda, J.A.Uikens
jeung J. Bl;andergroen ka kabupaten, pancenna ngajar maca jeung nyarita
ku basa Walanda. Taun 1862 Kangjeng Dalem ngadegkeun Sakola Sunda. Taun
1874 Sakola Sunda anu kadua ngadeg di Kawali. Ieu teh sakola munggaran
di Tatar Sunda. Dina enggoning ngamekarkeun agama Islam, Kangjeng Prebu
kagungan jurus-jurus nu wijaksana pisan. Pangpangna dina enggoning
ngaleunguitkeun kapercayaan sabagian masarakat anu masih keneh
nyarimpen sesembahan mangrupa arca batu anu jangkungna satangtung
manusa. Kangjeng Prebu maranti sok ngayakeun silaturahmi jeung
pangaosan, ngahaja ngeprik masarakat.
Tah, dina waktu ririungan
saperti kieu anjeunna umajak ka rahayatna supaya rahayat saban-saban
arek ka pangaosan jeung ririungan, marawa arca anu aya di imahna
masing-masing . Urang hijikeun jeung anu kaula da kaula oge boga,
dawuhna teh. Rayat anu alajrih, satuhu tur kumereb ka pangawulaan teh,
barungaheun we dititah marawa arca teh. Jalujur ngaku di imahna aya
arca. Atuh teu kungsi lila oge di imah-imah rayat teh geus teu aya deui
arca anu disimpen dimumule. Masarakat ayeuna mah bener-bener aribadahna
jeung teu kendat muji kaagungan Allah. Islam mencar mekar satatar
Galuh. Ari arca mah saterusna dibrugbrugkeun we di Jambansari,
sakurilingna dipelakan tangkal waregu, jadi karimbunan. Eta sababna
tepi ka ayeuna loba arca di pamakaman Kangjeng Prebu di Selagangga tea.
Kangeng
Prebu teh Bupati munggaran di Tatar Sunda anu tiasa maca aksara laten,
sajaba ti kitu, elmu kabatinanana luhur. Ceuk saujaring carita anu
mekar di kalangan masarakat Galuh Ciamis, Kangjeng Prebu oge ngawasa
mahluk gaib anu sohor disebutna ONOM di Ciamis mah. Taun 1861 jalan
caturkeun kareta api rek dibuka pikeun nunjang lancarna patalimarga, ti
Tasikmalaya ka Manonjaya, Cimaragas, Banjar terus bangblas ka
Jogjakarta. Kangjeng Prebu enggal ngadugikeun panuhun, supaya jalan
kareta api teh liwat ka kota Galuh puseur dayeuh kabupaten, ulah liwat
cimaragas- Manonjaya. Waragadna memang jadi gede sabab eyeuna mah kudu
mnyieun jambatan panjang lebah Cirahong jeung Karangpucung. Tapi ahirna
Walanda eleh deet, panuhun Kangjeng Prebu ditarima. Najan setatsionna
meunang nyieun Walanda teh ayeuna narikolot, tapi Ciamis diliwatan
kareta api, di antarana kareta api Galuh. Taun 1886 Kangjeng Prebu
lengser kaprabon, kalungguhanana diteraskeun ku putrana nu sohor
jenenganana Raden Adipati Aria Kusumasubrata.
Tapi sanaos
parantos pangsiun, Kangjeng Prebu teu ngaso ucang-ucang dina korsi
goyang. Anjeunna masih keneh teras bebenah jeung ngawangun Galuh
Ciamis. Dina jamanna keneh, Undang-undang Agraria mimiti dipake,
peresisna taun 1870. Nya ti harita investor arasup, henteu risi
ngaluarkeun modal gede keur muka usaha-usaha perkebunan pangpangna.
Kulantaran kitu, di Galuh Ciamis loba perkebunan sewasta, di antarana
Lemah Neundeut, Bangkelung, Gunung Bitung, Panawangan, Damarcaang jeung
Sindangrasa. Taun 1915 Kabupaten Galuh sacara resmi kaereh ka
Karsidenan Priangan, sacara resmi disebutna jadi Kabupaten Ciamis. 1
Januari 1926 Jawa dibagi jadi tilu propinsi, Jabar, Jateng, Jatim. Jawa
Barat dipenggel jadi lima karsidenan, 18 Kabupaten jeung genep
kotapraja. Ciamis saterusna kaereh ka Karsidenan Priangan Timur.
Saenyana di lokasi karaton Selagangga oge Kangjeng Prebu teh ngadamel
masigit agreng anu dipercayakeun pikeun ngurus katut ngahirupkeunana ka
Haji Abdul Karim. Keur kamekaran agama Islam, Bupati Galuh anu masagi
dina elmuna teh, marentahkeun ka para Kapala Desa suaya di tiap desa
aya masigit, sajaba ti keur ibadah sacara umum, oge keur tempat barudak
jeung nonoman diajar ngaji jeung elmu kaagamaan. Cindekna ngawangun
mental spiritual masarakat. Masdjid Selagangga teh kacida kaimpunganana
ku para nonoman.
Tapi ayeuna mah ngan kantun makam kulawarga
jeung Jambansari anu ngan kari sacangkewok, situ nu perenahna beh kulon
mah geus taya tapak-tapakna acan, da baheula mah dua situ teh, beulah
wetan jeung beulah kulon. Ayeuna geus robah jadi lembur. Baheulana mah
tanah beulah kulon teh kagungan para putra sareng putu Snouck
Hurgronye, beulah wetanna tapel wates jeung Jambansari Ayeuna jadi
lembur. Pamakaman Kangjeng Prebu mah tepi ka ayeuna diurus dimumule
jeung dipualasara ku Yayasan nu dipupuhuan ku Toyo Djayakusuma. Ka
tukang-tukang ngalaman ngalanglayung kurang urus lantaran kurang
waragad. Jambansari meh ilang sari. Kaemper-emper ka Jakarta ka
kulawarga Mentri PU (harita) Ir.Radinal Muchtar. Nya ku kulawarga
Radinal Muchtar dibebenah diomean dipasieup deui dijungjungkeun
komarana. Naha Radinal, kapan anjeunna teh putra Minang ? Memang leres
Ir.Radinal putra minang, tapi garwana mah terahing menak Galuh Ciamis,
rundayan Kangjeng Prebu. Jadi, ngaraos ngiring tanggel waler geusan
mulasara, ngamumule pamakaman jeung komplek Jambansari anu ku rayat
Galuh kacida dimulyakeunana. Aya anu rada ngagasruk kana mamaras rasa
urang Galuh Ciamis, pangpangna anu darumuk di Jalan Selagangga,
sabudeureun komplek pamakaman jeung Jambansari, alatan Jalan Selagangga
diganti jadi Jalan KHA.Dahlan ngalap kana jenengan inohong Nahdatul
Ulama. Najan kitu urang Galuh mah pageuh we nyarebutna Selagangga,
sabab di dieu teh aya patilasan Kangjeng Prebu . Malah ayeuna sabada
Ciamis ganti bupati, putra Panjalu anu diharepkeun adil palamarta wijak
tur toweksa ka rahayatna. Bari tetep luhur ngahormat KHA.Dahlan, kacida
diharepkeunana, Bupati anyar eungeuh kana kaluhuran sajarah Galuh
Ciamisna. Bupati anyar dipentes gawe mulya mulangkeun ngaran jalan KHA
Dahlan jadi Jalan SELAGANGGA deui. Sabab ieu jalan ngandung sajarah
penting. Nya di dieu baheula mimiti ngadegna karaton Galuh, di dieu
Kangjeng Prebu linggihna, ti dieu anjeunna ngalelemah dayeuh Galuh
Ciamis, ti dieu oge kawijakan-kawijakan lungsur, jeung di dieu wapatna
Bupati Ciamis anu pangkongasna beunghar ku elmu panemu, boh lahir boh
batin, turta pinter meakeun batur teh. Dipendemna oge di pamakaman
Sirnayasa (Jambansari) Selagangga. Asa teu aya alesan nu bisa ditarima
upama Jalan Selagangga kudu diganti
Sumber sajarah pangbuhunna nu nyabit-nyabit kecap "Siliwangi" nyaéta naskah Sanghyang Siksa Kanda ng Karesian (1518 M) nu maksudnya nyebutkeun hiji lalakon pantun, éta ogé lalakonna mah teu dicaritakeun. Nu kadua nyaéta Carita Purwaka Caruban Nagari (1720) nu ditulis ku Pangéran Arya Cirebon, nu ngadadarkeun yén Prabu Siliwangi téh putra Prabu Anggalarang ti Galuh, nu kungsi matuh di karaton Surawisésa, Parahyangan Wétan. Prabu Siliwangi ngadeg naléndra di Pakuan Pajajaran nganggo jenengan Prabu Déwatawisésa, linggih di kadaton Pakuan nu ngaranna "Sri Bhima". Prabu Siliwangi jeneng ratu di Pakuan teu lila satutasna nikah ka Subanglarang di Singapura (1422), dina jaman Prabu Niskala Wastu Kancana mingpin kénéh karajaan Sunda ti Kawali (1371-1475).
Lian ti Subanglarang, Prabu Siliwangi ogé nikah ka Ambetkasih.
Numutkeun naskah ieu kénéh, nalika Prabu Siliwangi ngalih ka Pakuan
téh, agama Islam geus sumebar di masarakat.
Dina naskah Carita Ratu Pakuan (Kr. 410, ditulis kira ahir abad ka-17 atawa awal abad ka-18), Prabu Siliwangi téh nujul ka Ratu Pakuan, nu gaduh istri Ambetkasih jeung Subanglarang.
Katrangan ieu cocog jeung eusi naskah Cirebon nu kasebut tadi, sahingga
écés yén Ratu Pakuan téh Prabu Siliwangi alias Sri Baduga Maharaja.
Dina prasasti Batutulis disebutkeun yén Jayadéwata téh diistrénan dua kali: "Prabu Guru Déwataprana" (kira taun 1420-an ahir atawa awal 1430-an) jeung "Sri Baduga Maharaja Ratu Haji di Pakuan Pajajaran Sri Sang Ratu Déwata" (1482).
Anu munggaran, diistrénan kalawan jenengan "Prabu Guru Déwataprana" téh
sigana ku Prabu Susuktunggal raja Sunda, ramana, nu ngadegkeun kadaton
Sri Bhima Punta Narayana Madura Suradipati. Sedengkeun anu kadua,
nyaéta nalika ngaganti Ningrat Kancana (nu gelarna "Prabu Déwa Niskala"
di Galuh) sakaligus ngahijikeun (deui) kakawasaan Sunda-Galuh.
Catetan ti Portugis (Summa Oriental karya Tome Pires) nyebutkeun yén (1513) Karajaan Sunda téh diparéntah kalawan adil, jalmana jalujur. Kagiatan dagang Sunda jeung Malaka téh nepi ka Maladéwa. Produksi pedesna
(cenah kualitasna leuwih hadé batan produksi India) nepi ka 1000 bahar
(1 bahar = 3 karung) per taun, malah asemna mah bisa minuhan 1000
kapal, nu dimuat di palabuan Banten, Kalapa, Cimanuk, Tangerang, Pomdam
(?), jeung Cigedé. Komoditas lianna di antarana emas murni, kaén, daging (bagong, domba, embé, sapi), sayuran,
jeung bubuahan. Ogé ngeunaan kaayaan Pakuan, nu disebutkeun pangeusina
aya 50 rébu urang, sedengkeun angkatan nu siap perangna aya 100 rébu
urang, nu dirojong ku 4000 kuda ti Pariaman jeung 40 gajah.
Prabu Siliwangi mingpin karajaan Sunda di Pakuan Pajajaran salila 39 taun (1482-1521), dikurebkeun di Rancamaya (wewengkon nu kiwari mangrupa padumukan méwah Rancamaya, deukeut Ciawi, Bogor), sedengkeun pamaréntahan Sunda salajengna diteruskeun ku Surawisésa.
Islamisasi Dinasti Prabu Siliwangi Oleh AHMAD MANSUR SURYANEGARA
DINASTI
Sang Prabu Siliwangi pada abad ke-15, menjadikan Islam sebagai agamanya
secara aman dan damai. Diawali dengan sebab adanya pernikahan kedua
Sang Prabu Siliwangi dengan Subang Larang putri Ki Gedeng Tapa, Syah
Bandar Cirebon. Subang Larang adalah santri Syekh Kuro atau Syekh
Hasanuddin dengan pesantrennya di Karawang. Dinasti Sang Prabu
Siliwangi dari pernikahannya dengan Subang Larang, terlahirlah tiga
orang putra putri. Pertama, Pangeran Walangsungsang, kedua, Nyai Lara
Santang dan ketiga Raja Sangara. Ketiga-tiganya masuk Islam.
Pesantren Syekh Kuro
Syekh
Kuro yang dikenal pula dengan nama Syekh Hasanuddin, memegang peranan
penting dalam masuknya pengaruh ajaran Islam ke keluarga Sang Prabu
Siliwangi. Persahabatan Ki Gedeng Tapa dengan Syekh Kuro, menjadikan
putrinya, Subang Larang masantren di Pesantren Syekh Kuro. Adapun
kedudukan Ki Gedeng Tapa adalah sebagai Syahbandar di Cirebon.
Menggantikan Ki Gedeng Sindangkasih setelah wafat. Ki Gedeng Tapa
dikenal pula dengan nama Ki Gedeng Jumajan Jati.
Dalam Naskah
Carita Purwaka Caruban Nagari-CPCN karya Pangeran Arya Cirebon yang
ditulis (1720) atas dasar Negarakerta Bumi, menuturkan bahwa Ki Gedeng
Sinangkasih memiliki kewenangan yang besar. Tidak hanya sebagai
Syahbandar di Cirebon semata. Ternyata juga memiliki kewenangan
mengangkat menantunya, Raden Pamanah Rasa sebagai Maharaja Pakwan
Pajajaran dengan gelar Sang Prabu Siliwangi.
Adapun istri
pertama Sang Prabu Siliwangi adalah Nyi Ambet Kasih putri kandung Ki
Gedeng Sindangkasih. Istri kedua, Subang Larang putri Ki Gedeng Tapa.
Isteri ketiga, Nyai Aciputih Putri dari Ki Dampu Awang.
Dari
peristiwa pergantian kedudukan di atas ini, antara Ki Gedeng Tapa dan
Sang Prabu Siliwangi memiliki kesamaan pewarisan. Keduanya memperoleh
kekuasaan berasal dari Ki Gedeng Sindangkasih setelah wafat. Hubungan
antara keduanya dikuatkan dengan pertalian pernikahan. Sang Prabu
Siliwangi mempersunting putri Ki Gedeng Tapa yakni Subang Larang.
Dengan demikian Sang Prabu Siliwangi adalah menantu Ki Gedeng Tapa.
Pernikahan
di atas ini, mempunyai pengaruh yang besar terhadap kekuasaan politik
yang sedang diemban oleh Sang Prabu Siliwangi. Tidaklah mungkin
kelancaran kehidupan Kerajaan Hindu Pajajaran, tanpa kerja sama ekonomi
dengan Syahbandar Cirebon, Ki Gedeng Tapa. Begitu pula sebaliknya, Ki
Gedeng Tapa tidak mungkin aman kekuasaannya sebagai Syahbandar, bila
tanpa perlindungan politik dari Sang Prabu Siliwangi. Guna memperkuat
power of relation antar keduanya, maka diikat dengan tali pernikahan.
Pengaruh eksternal
Pengaruh
islamisasi terhadap Dinasti Sang Prabu Siliwangi tidak dapat dilepaskan
hubungan dengan pengaruh Islam di luar negeri. Di Timur Tengah,
Fatimiyah (1171) dan Abbasiyah (1258) memang sudah tiada digantikan
oleh kekuasaan Mamluk di Mesir dan Mongol di Baghdad. Namun pada
kelanjutan Dinasti Khu Bilai Khan, Mongol pun memeluk Islam. Kemudian
membangun kekaisaran Mongol Islam di India.
Perkembangan
kekuasaan politik Islam di Timur Tengah di bawah Turki semakin berjaya.
Konstantinopel dapat dikuasainya (1453). Di Cina Dinasti Ming
(1363-1644) memberikan kesempatan orang-orang Islam untuk duduk dalam
pemerintahan. Antara lain Laksamana Muslim Cheng Ho ditugaskan oleh
Kaisar Yung Lo memimpin misi muhibah ke-36 negara. Antara lain ke Timur
Tengah dan Nusantara (1405-1430). Membawa pasukan muslim 27.000 dengan
62 kapal. Demikian penuturan Lee Khoon Choy, dalam Indonesia Between
Myth and Reality. Di Cirebon Laksmana Cheng Ho membangun mercusuar. Di
Semarang mendirikan Kelenteng Sam Po Kong.
Misi muhibah
Laksamana Cheng Ho tidak melakukan perampokan atau penjajahan. Bahkan
memberikan bantuan membangun sesuatu yang diperlukan oleh wilayah yang
didatanginya. Seperti Cirebon dengan mercusuarnya. Oleh karena itu,
kedatangan Laksamana Cheng Ho disambut gembira oleh Ki Gedeng Tapa
sebagai Syahbandar Cirebon.
Perubahan tatanan dunia politik dan
ekonomi yang dipengaruhi oleh Islam seperti di atas, berdampak besar
dalam keluarga Sang Prabu Siliwangi. Terutama sekali pengaruhnya
terhadap Ki Gedeng Tapa sebagai Syahbandar di Cirebon.
Karena
sangat banyak kapal niaga muslim yang berlabuh di pelabuhan Cirebon,
kapal niaga dari India Islam, Timur Tengah Islam dan Cina Islam.
Pembangunan mercusuar di pelabuhan Cirebon memungkinkan tumbuhnya rasa
simpati Ki Gedeng Tapa sebagai Syahbandar Cirebon terhadap Islam. Dapat
dilihat dari putrinya Subang Larang, sebelum dinikahkan dengan Sang
Prabu Siliwangi, dipesantrenkan terlebih dahulu ke Syekh Kuro. Di bawah
kondisi keluarga dan pengaruh eksternal yang demikian ini, putra putri
Sang Prabu Siliwangi mencoba lebih mendalami Islam dengan berguru ke
Syekh Datuk Kahfi dan Naik Haji.
Gunung dan guru
Naskah
Carita Purwaka Caruban Nagari kelanjutannya menuturkan, setiap dalam
upaya pencarian guru pasti tempat tinggalnya ada di Gunung. Tampaknya
sudah menjadi rumus, para Guru Besar Agama atau Nabi selalu berada di
Gunung. Dapat kita baca Rasulullah saw juga menerima wahyu Al Quran dan
diangkat sebagai Rasul di Jabal Nur. Jauh sebelumnya, Nabi Adam as
dijumpakan kembali dengan Siti Hawa ra, di Jabal Rahmah.
Tempat
pendaratan Kapal Nuh as setelah banjir mereda di Jabal Hud.
Pengangkatan Musa as sebagai Nabi di Jabal Tursina. Demikian pula Wali
Sanga selalu terkait aktivitas dakwah atau ma kamnya dengan gunung.
Tidak berbeda dengan kisah islamisasi putra putri Prabu Siliwangi erat
hubungannya dengan guru-guru yang berada di gunung.
Subang
Larang tidak mungkin mengajari Islam putra putrinya sendiri di istana
Pakuan Pajajaran. Diizinkan putra pertamanya Pangeran Walangsungsang
untuk berguru ke Syekh Datuk Kahfi di Gunung Amparan Jati. Di sini
Pangeran Walangsungsang diberi nama Samadullah.
Walaupun
demikian Pangeran Walangsungsang harus pula berguru kedua guru
Sanghyang Naga di Gunung Ciangkap dan Nagagini di Gunung Cangak. Di
sini Pangeran Walangsungsang diberikan gelar Kamadullah. Di Gunung
Cangak ini pula berhasil mengalahkan Raja Bango. Pangeran
Walangsungsang diberi gelar baru lagi Raden Kuncung. Dari data yang
demikian, penambahan atau pergantian nama memiliki pengertian sebagai
ijazah lulus dan wisuda dari studi di suatu perguruan.
Dengan
cara yang sama Lara Santang harus pula mengaji ke Syekh Datuk Kahfi
Cirebon. Dalam Naskah Babad Cirebon dikisahkan Lara Santang sebelum
sampai ke Cirebon, berguru terlebih dahulu ke Nyai Ajar Sekati di
Gunung Tangkuban Perahu. Kemudian menyusul berguru ke Ajar Cilawung di
Gunung Cilawung. Di sini setelah lulus diberi nama Nyai Eling.
Naik haji
Atas
anjuran Syekh Datuk Kahfi agar Pangeran Walangsungsang dan Lara Santang
Naik Haji. Ternyata dalam masa Ibadah Haji di Makkah, Lara Santang
dipersunting oleh Maolana Sultan Mahmud disebut pula Syarif Abdullah
dari Mesir. Lara Santang setelah haji dikenal dengan nama Syarif
Mudaim. Dari pernikahannya dengan Syarif Abdullah, lahir putranya,
Syarif Hidayatullah pada 12 Mualid 1448 dikenal pula setelah wafat
dengan nama Sunan Gunung Jati. Dan putra kedua adalah Syarif Nurullah.
Walangsungsang
setelah haji, dikenal dengan nama Haji Abdullah Iman. Karena sebagai
Kuwu di Pakungwati, dikenal dengan nama Cakrabuana. Prestasi Cakrabuana
yang demikian menarik perhatian Sang Prabu Siliwangi, diberi gelar Sri
Mangana. Pengakuan Sang Prabu Siliwangi yang demikian ini, menjadikan
adik Walangsungsang atau Cakrabuana, yakni Raja Sangara masuk Islam dan
naik haji kemudian berubah nama menjadi Haji Mansur.
Untuk lebih
lengkapnya kisah islamisasi Dinasti Sang Prabu Siliwangi, dapat dibaca
pada Dr. H. Dadan Wildan M.Hum, Sunan Gunung Jati Antara Fiksi dan
Fakta.
Silsilah Prabu Siliwangi
Kembali ke masalah pokok
artikel saya di atas ini. Suatu artikel yang saya angkat dari karya Dr.
H. Dadan Wildan M.Hum. Bagi saya sejarah Prabu Siliwangi merupakan
belukar yang sukar saya pahami. Dari karya Dr. H. Dadan Wildan M.Hum
ada bagian sangat menarik, Carita Purwaka Caruban Nagari-CPCN karya
Pangeran Arya Cerbon 1720. Diangkat dari terjemahannya karya Pangeran
Sulendraningrat (1972), dan Drs. Atja (1986).
Prabu Siliwangi
seorang raja besar dari Pakuan Pajajaran. Putra dari Prabu Anggalarang
dari dinasti Galuh yang berkuasa di Surawisesa atau Kraton Galuh. Pada
masa mudanya dikenal dengan nama Raden Pamanah Rasa. Diasuh oleh Ki
Gedeng Sindangkasih, seorang juru pelabuhan Muara Jati.
Istri
pertama adalah Nyi Ambetkasih, putri dari Ki Gedengkasih. Istri kedua,
Nyai Subang Larang putri dari Ki Gedeng Tapa. Ketiga, Aciputih Putri
dari Ki Dampu Awang.
Selain itu, CPCN juga menuturkan silsilah
Prabu Siliwangi sebagai ke turunan ke-12 dari Maharaja Adimulia.
Selanjutnya bila diurut dari bawah ke atas, Prabu Siliwangi (12) adalah
putra dari (11) Prabu Anggalarang, (10) Prabu Mundingkati (9) Prabu
Banyakwangi (

Wastukencana (5) Prabu Linggawesi (4) Prabu Linggahiyang (3) Sri Ratu
Purbasari (2) Prabu Ciungwanara (1) Maharaja Adimulia. Sudah menjadi
tradisi penulisan silsilah, hanya menuliskan urutan nama. Tidak
dituturkan peristiwa apa yang dihadapi pada zaman pelaku sejarah yang
menyangdang nama-nama tersebut. Kadang-kadang juga disebut makamnya di
mana.
Pengenalan Islam
Adapun Dinasti Prabu Siliwangi
yang masuk Islam adalah dari garis ibu, Subang Larang. Dapat dipastikan
dari Subang Larang ajaran Islam mulai dikenal oleh putra-putrinya.
Walaupun Subang Larang sebagai putri Ki Gedeng Taparaja Singapora
bawahan dari Kerajaan Pajajaran. Namun Subang Larang adalah murid dari
Syekh Hasanuddin atau dikenal pula sebagai Syekh Kuro.
Adapun
putra pertama adalah Walangsungsang. Kedua, putri Nyai Larang Santang.
Ketiga, Raja Sangara. Tidak mungkin Subang Larang dengan bebas
membelajarkan ajaran Islam secara terbuka dalam lingkungan istana. Oleh
karena itu, Walangsungsang, mempelopori meninggalkan istana dan berguru
kepada Syekh Datuk Kahfi di Gunung Amparan Jati di Cirebon. Syekh Datuk
Kahfi dikenal pula dengan nama Syekh Nuruljati.
Dalam pengajian
dengan Syekh Nurjati, diwisuda dengan ditandai pergantian nama menjadi
Ki Somadullah. Kemudian membuka pedukuhan baru, Kebon Pesisir.
Kelanjutannya menikah dengan Nyai Kencana Larang putri Ki Gedeng Alang
Alang. Dari sini memperoleh gelar baru Ki Wirabumi.***
-Penulis adalah ahli sejarah. Sumber tulisan: http://www.pikiran-rakyat.com/cetak/1104/22/teropong/lainnya 2.htm
Rakeyan
Mundinglaya Rakeyan Mundingwangi Rakeyan Munding Sari / SILIWANGI I
SILIWANGI II Mundingkawati / Rd. Samadullah Surawisesa SILIWANGI III
Mundinglayadikusumah Sri Paduka Maharaja Prabu Guru Gantangan Sang Sri
Sri Paduka Maharaja Prabu Guru Tumenggung Cakrabuana Wangsa Jaya Dewata
/ Dewata Prana Sang Prabu Guru Ratu Gopa Prana Sang Prabu
Walangsungsang Ki Ageng Pamanah Rasa / Dewata / Dalem Martasinga Sunan
Pagulingan / Kebo Anabrang ? Syekh Rachmat Syarif Kebo Kenongo /
Hidayatullah Sunan Rd. Kumetir / Layang Kumetir Gunung Jati I Ki Ageng
Pamanahan / Kebo Mundaran ?
Maung Koneng. sok disebat Lodaya, maung anu panggedena sadunya ayana di tanah Sunda. Hanjakal kiwari kantun ngaranna.
Hariwang nyawang Parahiyangan mangsa nu datang, dumareuda medar waruga Sunda nu tereh sirna, ngan ukur ceuk paribasa.
Risi ningali pangeusi nagri nu geus leungit pangaji jeung jati diri nu
sayakti. Dimana ayana adat Sunda? Kamana miangna budaya Sunda?
Dimana jeung kamana urang Sunda anu Nyunda di tatar Pasundan?
Sunda ngagagas rasa, rasa dulur saruntuy baraya sarunday, ngahijikeun rasa nu mibanda adat, budaya jeung basa Sunda,
anyam simpay masing pageuh, pikeun meungkeut ngarah raket, nu jauh dirangkul, nu anggang diteang,
ngawengku dulur sangkan akur ngabeungkeut deungeun sangkan tengtrem. Teu cuet kanu beureum teu ponteng kanu koneng,
sarta teu ngabogaan rasa punjul ti batur, loba ngatur henteu akur, kanu ripuh henteu wawuh pedah ngaku runtuy Ratu,
ka papada ngabeda-beda pedah rasa terah Raja, kacacah mah teu diarah kalah nitah jeung marentah, kalayan reujeung amarah,
mun teu digugu tangtu bendu, mun dipungpang kalah narajang.
Rempug jukung sauyunan ngarasa ti Pasundan, ngamumule babarengan ulah rek sawenang-wenang.
Paguron tong sieun kawon pamor lingkung seni ulah sieun kalindih pangarti, padepokan, paguyuban,
yayasan jeung pakumpulan naon bae nu ngarasa mibanda Sunda ngahempak
babarengan kalayan sabeungkeutan silih asah silih asuh.
Ngalatih
teu menta pamrih, ngabalajar teu menta dibayar. Ngatik ngadidik kanu
leutik, ngawarah ka para cacah. Teu talangke kana gawe malahan beuki
rancage,
ngahiji ngabdi ka nagri, sarerea bagerak ngarumat budaya
Sunda, sangkan Sunda dangiangan, nanjeurna komaraan, pamona anu
kasohor. Lain ukur catur tanpa bukur, estu nyata Sunda di pibanda ku
balarea.
Kacipta mangsa katukang lalakon anu kasorang
Dina lamunan kasawang rasa ciptaan ngalangkang
Kaulinan ti leuleutik dimimitian ku gatrik
Can cape terusna pecle
Geus bosen pecle terus ku baren
Atawa ngajakan gobag
Memeh lapar ulin gampar
Can ripuh ulin teh dampuh diselang ku babancakan
Bari reueuh dinu liuh sempal guyon tatarucingan
Hawar-hawar rampak sekar pupuh tembang na ditalar
Caang bulan narawangan lir ampir nandingan beurang
Langit teu aya panghalang estu plung plong mega lenglang
Matak betah keur ngabungbang
Disarengan ku tembang gogonjakan
Lisung halu diparangku
Dipirig ku ketuk tilu
Suka bungah sukan-sukan ngagondang jeung gogonjakan
Disambung kendang padungdung jeung tarompet nu neretet matak nyeredet kana hate
Kolot budak parenca silat
Jurus kelidna rarikat
Kokolot oge lalajo dibarengan ngadu bako
Ngobrol lain nu burahol
Cacahan na mawa atikan
Tukeur luang jeung pangalaman
Kiwari bati ngageuri. Harepan ukur lamunan teuteup kalangkung pinuh ku kahoncewangan.
Imut teu purun lir nyanding kacangcayaan. Carita Sunda nu mangsa katukang geus anggang biheung kadongkang
Karinding lawas teu nyanding
Pantun taya nu nuntun
Degung jeung calung kawas nu bingung
Kacapi ngarincik ceurik
Beluk kur bisa ngaheluk
Tarawangsa bati nalangsa
Tari srimpi ngan ukur panggih na ngimpi
Carita sunda ukur galecokna hate
Samar kajurug nangtung
Samar teuing rek balik deui
Siga tilar ku kamelang
Harepan hate asa pugag rek lumangsung
Tapi yakin dina diri karana widi ti Illahi, jati diri pasti ngabukti,
jati moal kasili ku junti, asal dirina ngahariji, nagri kudu di
pupusti, Sunda kudu dipibanda ku salarea.
Di Bandung Sunda teh nangtung
Di Cianjur Sunda teh ngahunyur
Di Tasik Sunda teh ngancik
Di Ciamis Sunda teh nungeulis
Majalengka Sundana moal langka
Sukabumi Sunda pasti
Di Bogor Sunda moal eleh pamor
Di Garut Sunda moal ngaluluwut
Karawang, Subang, Kuningan katut Sumedang Sunda terus patandang
Di Banten Sunda tetep nanjeur
Runtut raut sauyunan sareundeuk saigel, sabobot sapihanean, Amiiin!
Pangagung kudu jadi papayung pikeun rahayat nyalindung, pajabat kudu
bisa nyambat rahayat sangkan ngaronjat harkat martabat rahayatna tina
hirup nu malarat. Naha urang Sunda ngumara dinagarana sorangan? Cuang
cieung taya keur pakumaha, lieuk deungeun malik lain, lonkewang keur
neangan pamuntangan.
Wawakil diri dinagari, lain asli urang nagari, pajabat di nagara lain putra asal Sunda
Kamana satria-satria Sunda? Naha teu mampuh? Naha kasilih?
Pangagung anu didukung, lamun geus pada maranggung
Kalah siga nu adigung, dibarung tunggul di rarung
Teu panuju kanu ngadukung nafsuna kalah ngaberung
Tangtuna nu ngadukungna pundung
Inohong anu dirojong, mopohokeun garede bohong
Nu ngarojong ditarajong, tangtuna ge nu ngarojongna nonggong
Nu ngatur geuning ti batur, jiga arek ngaku dulur padahal resep susungkur
Nu marentah geuning semah, mimitina mah someah, padahal geuning sarakah
Ka pribumi nganggap runtah
Ratug jajantung, ngarasa kaduhung sagede gunung, peurih ati lir di
gerihan ku hinis, kasaha nya rek muntang? Kasaha neangan keur
panyaluuhan?
Gubernur pangkat nu luhur, salaku papayung agung, nu marentah rahayat sajawa barat, nyasatna sanagara Sunda.
Hatur rawuh pituturna, bagea parentahna, sasarengan aparatna katut
wakil rahayatna, pikeun ngaronjatkeun martabat rahayatna sangkan ulah
malarat, kalayan ngamumule nagarana di sarengan budayana tong hilap
adat jeung bahasana
Para bupati sing tigin kana jangji, ciri
pamingpin anu sayakti, karahayat ulah rek nganyenyeri, jangjina ulah
kur ngimpi, nagari kudu di pupusti sangkan pangeusina walagri. Walikota
nu boga pola, pikeun ngarumat budaya jeung bahasa katut senina sangkan
nagara ulah palastra, rahayat ngaronjat kahirupannana.
Ya
Allah Rabbul izzaati, welas asih anjeun pasti, mahlukna pasti dijaring
sareng di aping. Sumujud abdi ka Anjeun Nu Luhur Tur Maha Agung ibadah
sareng sumembah nyuprih barokah ijabah.
Panyawat Sunda nu
parah, panyakitna nu ngancik, warasna nu di seja, walagri nu dipamrih,
cageur bageur Sunda nu keur wales. Nanjeur deui nguniang jeung
dangiangan, amiin ya robbal ‘alamiin!
Macan Putih. Ceuk sakaol Prabu Siliwangi anu nuju anomna katelah Sang
Pamanahrasa, kagungan opat maung tutunggangan; anu bodas, anu koneng,
anu hideung, sareng anu hawuk.
Rebu panuhun laksa
kabingah tina pangrojong katut dukungan ti baraya sanagara Sunda nu
micinta Ki Sunda salawasna kalayan ngiring prihatin ku Ki Sunda wanci
kiwari, , pamugia kenging balesan ti Allah SWT.
CAG……………………..!!
Tasikmalaya, 19 April 2005
Ki Soekma Soenda
KALONG
Taluntik ku pikir,talaah ku rasa
Baca ku daria na raga jeung nyawa
Aji sing taliti tepi kana ati
Jati diri sing kapanggih
Sasakala naratas jalan
Nu rembet ku areuy, kahalang ku turiang
Tangkal nu maneuh, pinuh ku mangandeuh
Sirung teu kaur jangkung,balas ka rurug pangpung
Tunggul karimbunan kalakay,peuntas wahangan
Pepetetan kasered, teu kari nancebkeun akar
Hanjuang bahan rebutan,jadi dina tatangkalan
Manuk ngupuk nyusup na dapuran bitung, dadana beurat ku daluang
jangjangna bareuh ku careuh
Gajah reuneuh sidengdang na dahan pare, hese arek mependena
Singa nyembah ka peucang, ajag di hakan hayam.
Gunung ka tutup ku welit, eungap teu bisa engapan
Cai sagara ngocor ka pasir,sulit rek manggihan basisir
Di beulah kulon Nusa, aya petetan nu jadi ku Cireumis
Nu kaluar tina sela-sela panon nu nunggeulis
Jadi JATI pikeun cukang hamo mentas
Naratas sasakala jalan keur mamanis
Kalong nungguan waktu pikeun lumaku.
carita ciung wanara
carita ciung wanara teu jauh ti carita galuh ciamis….
Galuh mangrupakeun hiji karajaan Sunda di pulo Jawa, nu wilayahna antara walungan Citarum di beulah kulon sarta Cipamali di beulah wétan. Karajaan ieu mangrupakeun panerus Kendan, bawahan Tarumanagara.
Carita ngeunaan Galuh aya dina Carita Parahiyangan, naskah
Sunda nu dijieun kira abad ka-16. Dina éta naskah, carita ngeunaan
Galuh téh dimimitian ti mangsa Rahiyangta ri Medangjati nu ngarajaresi
salila lima welas taun. Salajengna, kakawasaan ieu diwariskeun ka
putrana di Galuh, Sang Wretikandayun.
Nalika Linggawarman, raja Tarumanagara nu ngawasa ti taun 666 M pupus (669), kakawasaan Tarumanagara ragrag ka Tarusbawa,
minantuna ti Sundapura, salah sahiji wilayah bawahan Tarumanagara. Ku
sabab Tarubawa mindahkeun kakawasaan Tarumanagara ka Sundapura, pihak
Galuh, dipingpin ku Wretikandayun (ngawasa ti taun 612), milih ngadeg salaku karajaan mandiri. Anapon pikeun babagi wilayah, Galuh jeung Sunda sapuk ngajadikeun walungan Citarum salaku watesna.
[édit] Karajaan kembar
Wretikandayun boga tilu putra lalaki: Rahiyang Sempakwaja (jadi resiguru di Galunggung), Rahiyang Kidul (jadi resi di Denuh), jeung Rahiyang Mandiminyak. Sanggeus ngawasa Galuh salila salapan puluh taun (612-702), Wretikandayun disilih ku Rahiyang Mandiminyak, putrana anu bungsu, sabab dua lanceukna jadi resiguru.
Ti
Nay Pwahaci Rababu, Sempakwaja gaduh dua putra: Demunawan jeung
Purbasora. Alatan kagoda ku kageulisan dahuanana, Mandiminyak nepi ka
kaséréd kana lampah nirca, nu ngalahirkeun Séna (atawa Sang Salah).
Sedengkeun ti istrina, Déwi Parwati, putra Ratu Sima jeung Raja
Kartikeyasingha, Mandiminyak gaduh putra istri nu ngaranna Sannaha.
Sannaha jeung Séna ieu lajeng nikah, sarta gaduh putra nu dingaranan
Rakryan Jambri (atawa katelah Sanjaya).
Kakawasaan Galuh nu
diwariskeun ka Mandiminyak (702-709), lajeng diteruskeun ku Séna.
Kusabab ngarasa boga hak mahkota ti Sempakwaja, Demunawan jeung
Purbasora ngarebut kakawasaan Galuh ti Séna (taun 716). Alatan kausir,
Séna jeung kulawargana lajeung ngungsi ka Marapi di beulah wétan,
lajeng nikah ka Déwi Citrakirana, putra Sang Resi Padmahariwangsa, raja
Indraprahasta.
[édit] Kabupaten Galuh Ciamis, Kajayaan Jaman Kangjeng Prebu.
Bupati
Galuh anu kagenepwelas ieu teh komarana mancur, jenengan nyambuangkeun
wawangi arum, lantaran Kangjeng Prebu kagungan elmu linuhung, Bupati
munggaran anu tiasa ngaos aksara laten. Marentah adil palamarta, wedi
asih ka rahayat. Opatpuluhtujuh taun lamina Raden Aduipati Aria
Kusumadiningrat ngaheuyeuk dayeuh Galuh Ciamis (1839-1886)
Pamarentah
kolonial harita keur meujeuhna ngagederkeun Tanam Paksa tea. Saenyana
ari di tatar Priangan mah ti taun 1677 oge geus dilaksanakeun anu
disebut Preangerstelsel atawa sistim Priangan anu tumali jeung komoditi
kopi teh. Tepi ka ayeuna langgeng dina lagu jeung hariring, tembang nu
cipruk cimata, cenah geuning "Dengkleung dengdek, buah kopi
raranggeuyan. Ingkeun saderek, ulah rek dihareureuyan", gambaran wanoja
anu sedih kapapanjangan lantaran ditinggalkeun ku panutan nu pancen
gawe tanam paksa. Tina Preangerstelsel, di lembur-lembur sejen
saterusna dimekarkeun jadi Culturstelsel. Tetela di Kabupaten Galuh mah
lain komoditi kopi wungkul anu dipaksa kudu diparelak ku rayat teh,
tapi oge nila. Proyek nila ieu pisan anu nimbulkeun insiden Van Pabst
nu ngabalukarkeun Bupati Imbanagara dirurud tina kalungguhanana teh.
Mimiti
Ngebon Kalapa. Tangtu bae Kangjeng Prebu bati sedih jeung prihatin
nyaksian rahayatna dipaksa kudu marelak kopi jeung nila, bari hasilna
dikunjalan ka nagara Walanda. Rahayat ukur kabagian kokioprot kesangna
wungkul, kabagian bubuh ripuhna, cul anak pamajikan jeung kulawarga,
sapopoena kudu ngagugulung kebon kopi jeung enteh. Tah, jaman tanam
paksa kopi ieu pisan lahirna kawih sedih Dengkleung Dengdek teh,
almarhum Kang Pepe Syafe’i R.A. nyarios ka MANGLE basa ngawangkong
salse di perkebunan Sineumbra pakidulan Bandung, jaman Administraturna
Max Salhuteru anu gede kamelang kana kahirupan seni budaya tradisional
Sunda. Pepe Syafe’I dipentes kudu maluruh sajarah lahirna kawih
dramatis dengkleung Dengdek ku Administraturna.
Kangjeng Prebu
ku anjeun nangis lebeting manah, teu tega nyaksian rahayat kasiksa ku
talajak pamarentah kolonial. Pikeun ngurangan bangbaluh rahayat,
sangkan sajeroning lakon gawe tanam paksa henteu tepi ka lieuk euweuh
ragap taya, enggal ngagederkeun pangwangunan, kayaning nyieun
solokan-solokan jeung bendungan, mun ayeuna mah solokan tersier jeung
sekunder katut dam-dam anu tohaga. Tepi ka ayeuna aya keneh solokan
Garawangi nu diwangun taun 1839, Cikatomas taun 1842, Tanjungmanggu nu
leuwih mashur disebut Nagawiru diwangun taun 1843 jeung solokan
Wangunreja 1862.
Saterusna Bupati anu beunghar ku elmu panemu
turta henteu tiasa kulem samemeh babakti ka rahayatna teh, muka lahan
pasawahan anyar jeung kebon kalapa di mana-mana. Malah pikeun
sosialisasi kalapa mah, unggal calon panganten lalaki mun seserahan
diwajibkeun mawa kitri (binih kalapa), anu saterusna kudu dipelak di
buruan imahna tempat panganten ngawalan rumah tangga.
Ti jaman
Kangjeng Prebu, perkebunan kalapa di Galuh Ciamis morontod jadi, kacida
suburna, produksi ngahunyud di saban lembur. Atuh teu kungsi lila oge
Ciamis sohor jadi gudang kalapa pangma’murna di Priangan wetan. Dugdeg
pabrik minyak kalapa diadegkeun ku para pangusaha, pangpangna Cina. Nu
pangsohorna Gwan Hien, ceuk urang Galuh mah Guanhin. Terus pabrik Haoe
Yen jeung pabrik di Pawarang anu sohor disebutna Olpado (Olvado). Tah,
Olpado mah musnah karagragan bom waktu Galuh dibombadir ku Walanda.
Guanhin oge kantun ngaran, sumawonna nu sejenna. Ka dieunakeun minyak
kalapa kadeseh ku minyak kalapa sawit jeung minyak goreng sejenna .
Sakola
Sunda. Ti taun 1853 Kangjeng Prebu linggihna di karaton Selagangga anu
dijieun tina kai Jati anu kuat. Lega lahan tempat karaton ngadeg legana
sahektar, aya empang anu laukna tingghudibeg, di antarana aya
babalongan aer mancur, turut sisina dipelakan kekembangan anu arendah.
Di bagian sejen karaton, aya kaputren, tempat para putri Bupati. Di
kompleks karaton oge aya masigit. Taun 1872 di kompleks karaton ieu
diwangun jambansari jeung pamakaman kulawarga Bupati. Kiduleun
pamakaman aya situ anu saterusna dikaramatkeun pisan, baheula mah taya
anu wani nyapirakeun, urang Galuh percaya cai situ ngandung hasiat
saperti anu dikotretkeun ku Kangjeng Prebu dina guguritanana, Jamban
tinakdir Yang Agung, caina tanba panyakit, amal jariah kaula, bupati
Galuh Ciamis, Aria Kusumahdiningrat, medali mas pajeng kuning."
Nurutkeun
para menak Galuh jaman ayeuna mah, pangpangna rundayan Kangjeng Prebu,
jaman baheula mah ieu guguritan nu disusun dina pupuh Kinanti teh sok
dihariringkeun ku barudak sakola rayat. Sajaba ti wangunan keur
kapentingan kulawrga Bupati, Kangjeng Prebu oge ngageder ngawangun
gedong-gedong pamarentahan jeung sarana sejenna. Antara taun 1859 tepi
ka 1877 mah pangwangunan tatar Galuh taya ngasona. Mimiti diwangun
gedong kabupaten anu agreng, perenahna di gedong DPRD ayeuna, malik
ngaler. Terus gedong keur Asisten Residen, anu ayeuna jadi gedong
nagara atawa gedong kabupaten, sakaligus tempat lingguhna Bupati
sakulawarga. Wawangunan sejenna, tangsi militer, panjara, masjid agung,
gedong keur kontrolir jeung kantor telepun.
Luar biasana
Kangjeng Prebu, taya sarupa oge sarana kapentingan masarakat anu
kaluli-luli atawa anu anjeunna lali. Pendidikan dinomer hijikeun ku
Bupati anu maher basa Perancis teh. Pikeun pendidikan para putrana
jeung kadang kulawarga Bupati, ngahaja mayar guru Walanda, J.A.Uikens
jeung J. Bl;andergroen ka kabupaten, pancenna ngajar maca jeung nyarita
ku basa Walanda. Taun 1862 Kangjeng Dalem ngadegkeun Sakola Sunda. Taun
1874 Sakola Sunda anu kadua ngadeg di Kawali. Ieu teh sakola munggaran
di Tatar Sunda. Dina enggoning ngamekarkeun agama Islam, Kangjeng Prebu
kagungan jurus-jurus nu wijaksana pisan. Pangpangna dina enggoning
ngaleunguitkeun kapercayaan sabagian masarakat anu masih keneh
nyarimpen sesembahan mangrupa arca batu anu jangkungna satangtung
manusa. Kangjeng Prebu maranti sok ngayakeun silaturahmi jeung
pangaosan, ngahaja ngeprik masarakat.
Tah, dina waktu ririungan
saperti kieu anjeunna umajak ka rahayatna supaya rahayat saban-saban
arek ka pangaosan jeung ririungan, marawa arca anu aya di imahna
masing-masing . Urang hijikeun jeung anu kaula da kaula oge boga,
dawuhna teh. Rayat anu alajrih, satuhu tur kumereb ka pangawulaan teh,
barungaheun we dititah marawa arca teh. Jalujur ngaku di imahna aya
arca. Atuh teu kungsi lila oge di imah-imah rayat teh geus teu aya deui
arca anu disimpen dimumule. Masarakat ayeuna mah bener-bener aribadahna
jeung teu kendat muji kaagungan Allah. Islam mencar mekar satatar
Galuh. Ari arca mah saterusna dibrugbrugkeun we di Jambansari,
sakurilingna dipelakan tangkal waregu, jadi karimbunan. Eta sababna
tepi ka ayeuna loba arca di pamakaman Kangjeng Prebu di Selagangga tea.
Kangeng
Prebu teh Bupati munggaran di Tatar Sunda anu tiasa maca aksara laten,
sajaba ti kitu, elmu kabatinanana luhur. Ceuk saujaring carita anu
mekar di kalangan masarakat Galuh Ciamis, Kangjeng Prebu oge ngawasa
mahluk gaib anu sohor disebutna ONOM di Ciamis mah. Taun 1861 jalan
caturkeun kareta api rek dibuka pikeun nunjang lancarna patalimarga, ti
Tasikmalaya ka Manonjaya, Cimaragas, Banjar terus bangblas ka
Jogjakarta. Kangjeng Prebu enggal ngadugikeun panuhun, supaya jalan
kareta api teh liwat ka kota Galuh puseur dayeuh kabupaten, ulah liwat
cimaragas- Manonjaya. Waragadna memang jadi gede sabab eyeuna mah kudu
mnyieun jambatan panjang lebah Cirahong jeung Karangpucung. Tapi ahirna
Walanda eleh deet, panuhun Kangjeng Prebu ditarima. Najan setatsionna
meunang nyieun Walanda teh ayeuna narikolot, tapi Ciamis diliwatan
kareta api, di antarana kareta api Galuh. Taun 1886 Kangjeng Prebu
lengser kaprabon, kalungguhanana diteraskeun ku putrana nu sohor
jenenganana Raden Adipati Aria Kusumasubrata.
Tapi sanaos
parantos pangsiun, Kangjeng Prebu teu ngaso ucang-ucang dina korsi
goyang. Anjeunna masih keneh teras bebenah jeung ngawangun Galuh
Ciamis. Dina jamanna keneh, Undang-undang Agraria mimiti dipake,
peresisna taun 1870. Nya ti harita investor arasup, henteu risi
ngaluarkeun modal gede keur muka usaha-usaha perkebunan pangpangna.
Kulantaran kitu, di Galuh Ciamis loba perkebunan sewasta, di antarana
Lemah Neundeut, Bangkelung, Gunung Bitung, Panawangan, Damarcaang jeung
Sindangrasa. Taun 1915 Kabupaten Galuh sacara resmi kaereh ka
Karsidenan Priangan, sacara resmi disebutna jadi Kabupaten Ciamis. 1
Januari 1926 Jawa dibagi jadi tilu propinsi, Jabar, Jateng, Jatim. Jawa
Barat dipenggel jadi lima karsidenan, 18 Kabupaten jeung genep
kotapraja. Ciamis saterusna kaereh ka Karsidenan Priangan Timur.
Saenyana di lokasi karaton Selagangga oge Kangjeng Prebu teh ngadamel
masigit agreng anu dipercayakeun pikeun ngurus katut ngahirupkeunana ka
Haji Abdul Karim. Keur kamekaran agama Islam, Bupati Galuh anu masagi
dina elmuna teh, marentahkeun ka para Kapala Desa suaya di tiap desa
aya masigit, sajaba ti keur ibadah sacara umum, oge keur tempat barudak
jeung nonoman diajar ngaji jeung elmu kaagamaan. Cindekna ngawangun
mental spiritual masarakat. Masdjid Selagangga teh kacida kaimpunganana
ku para nonoman.
Tapi ayeuna mah ngan kantun makam kulawarga
jeung Jambansari anu ngan kari sacangkewok, situ nu perenahna beh kulon
mah geus taya tapak-tapakna acan, da baheula mah dua situ teh, beulah
wetan jeung beulah kulon. Ayeuna geus robah jadi lembur. Baheulana mah
tanah beulah kulon teh kagungan para putra sareng putu Snouck
Hurgronye, beulah wetanna tapel wates jeung Jambansari Ayeuna jadi
lembur. Pamakaman Kangjeng Prebu mah tepi ka ayeuna diurus dimumule
jeung dipualasara ku Yayasan nu dipupuhuan ku Toyo Djayakusuma. Ka
tukang-tukang ngalaman ngalanglayung kurang urus lantaran kurang
waragad. Jambansari meh ilang sari. Kaemper-emper ka Jakarta ka
kulawarga Mentri PU (harita) Ir.Radinal Muchtar. Nya ku kulawarga
Radinal Muchtar dibebenah diomean dipasieup deui dijungjungkeun
komarana. Naha Radinal, kapan anjeunna teh putra Minang ? Memang leres
Ir.Radinal putra minang, tapi garwana mah terahing menak Galuh Ciamis,
rundayan Kangjeng Prebu. Jadi, ngaraos ngiring tanggel waler geusan
mulasara, ngamumule pamakaman jeung komplek Jambansari anu ku rayat
Galuh kacida dimulyakeunana. Aya anu rada ngagasruk kana mamaras rasa
urang Galuh Ciamis, pangpangna anu darumuk di Jalan Selagangga,
sabudeureun komplek pamakaman jeung Jambansari, alatan Jalan Selagangga
diganti jadi Jalan KHA.Dahlan ngalap kana jenengan inohong Nahdatul
Ulama. Najan kitu urang Galuh mah pageuh we nyarebutna Selagangga,
sabab di dieu teh aya patilasan Kangjeng Prebu . Malah ayeuna sabada
Ciamis ganti bupati, putra Panjalu anu diharepkeun adil palamarta wijak
tur toweksa ka rahayatna. Bari tetep luhur ngahormat KHA.Dahlan, kacida
diharepkeunana, Bupati anyar eungeuh kana kaluhuran sajarah Galuh
Ciamisna. Bupati anyar dipentes gawe mulya mulangkeun ngaran jalan KHA
Dahlan jadi Jalan SELAGANGGA deui. Sabab ieu jalan ngandung sajarah
penting. Nya di dieu baheula mimiti ngadegna karaton Galuh, di dieu
Kangjeng Prebu linggihna, ti dieu anjeunna ngalelemah dayeuh Galuh
Ciamis, ti dieu oge kawijakan-kawijakan lungsur, jeung di dieu wapatna
Bupati Ciamis anu pangkongasna beunghar ku elmu panemu, boh lahir boh
batin, turta pinter meakeun batur teh. Dipendemna oge di pamakaman
Sirnayasa (Jambansari) Selagangga. Asa teu aya alesan nu bisa ditarima
upama Jalan Selagangga kudu diganti